Ćirilske rukopisne knjige
Zbirka rukopisnih knjiga Narodne biblioteke Srbije sadrži knjige na srpskom i drugim redakcijama staroslovenskoga jezika (ruskoj, bugarskoj, vlaško-moldavskoj), kao i stare štampane knjige nastale u periodu od 1494. do 1638. godine. Među njima je samo 12 primeraka od nekadašnjih oko 1300, opljačkanih u Prvom i uništenih u Drugom svetskom ratu prilikom nemačkog bombardovanja Beograda 6. aprila 1941. godine. Međutim, iako se formira tek u poslednjih šezdeset godina, ova zbirka je jedna od vrlo važnih za proučavanje, duhovni i društveni život Srba od XIII do XIX veka. Njen sastav čine biblijski tekstovi, propovednička literatura, žitijna, apokrifna i dela asketske sadržine. Zastupljeni su i tekstovi pravno-zakonske sadržine, kao i sve vrste liturgijskih knjiga. U sastavu raznih zbornika i drugih dela nalaze se prepisi srpskih rodoslova i letopisa, dela iz geografije, istorije, farmakologije, kao i drugi sastavi svetovne sadržine. Od ćirilskih rukopisnih knjiga pisanih srpskom redakcijom staroslovenskoga jezika izdvajamo sledeće: Beogradski parimejnik (prva četvrtina XIII veka), Bratkov minej (druga četvrtina XIII i prva polovina XIV veka), Besede Teodora Studita (kraj XIII i početak XIV veka), Lestvica (sredina XIV veka), Zbornik srpskih žitija „taha Marka” (1370/1375), Aleksandrida (druga četvrtina XV veka), Prizrenski prepis Dušanovog zakonika (1525/1530) i dr.
Narodnoj biblioteci Srbije je na čuvanje, zaštitu i proučavanje poverena zbirka rukopisnih i starih štampanih knjiga Manastira Visoki Dečani. Tako je na jednom mestu okupljen znatan broj starih srpskih rukopisnih knjiga. Arheografsko odeljenje Narodne biblioteke Srbije, pored toga što se stara o ovom rukopisnom fondu, raspolaže i fototekom, sa velikim brojem fotografija i mikrofilmova rukopisa iz domaćih i stranih zbirki, kao i filigranološkom zbirkom, koja je najbogatija na Balkanu. Čitaonica Arheografskog odeljenja sa priručnom bibliotekom otvorena je od 9 do 14 časova radnim danima, a korisnici navedenih fondova mogu da računaju na stručnu i informativnu pomoć od strane saradnika Odeljenja.
Beogradski parimejnik (knjiga sa parimijama, „pritčama” ili „čtenijima” iz Starog i Novog zaveta, koja se kazuju na večernjem bogosluženju, naročito uoči praznika). Po svom pismu i izgledu u celini ova rukopisna knjiga pripada grupi najlepših spomenika rane srpske pismenosti uopšte. Pisana je na pergamentu srpskom redakcijom staroslovenskoga jezika, strogim kaligrafskim potezom koji govori o postojanju velike pisarske tradicije u srpskoj državi početkom XIII veka. Beogradski parimejnik nestao je u Prvom svetskom ratu 1915. godine, a pronađen je u Nemačkoj gde je 1969. otkupljen zajedno sa još devet rukopisnih knjiga koje su pripadale Narodnoj biblioteci.
Prizrenski prepis Dušanovog zakonika pisan je početkom XVI veka na papiru, srpskom redakcijom staroslovenskoga jezika. Pored Dušanovog zakonika Prizrenski rukopis sadrži uglavnom pravne odnosno crkvenopravne tekstove, tekst Skraćene Sintagme Matije Vlastara, Pravila svetog Jovana Posnika, odlomak iz Sintagme, Svetog Vasilija pitanja i odgovori o crkvi, Zakonik cara Justinijana, kratko pravilo u vezi sa postom i poslanica patrijarha Genadija. Ova rukopisna knjiga nestala je u Prvom svetskom ratu 1915. godine, a pronađena je u Nemačkoj odakle je i vraćena u Beograd.
Zbornik popa Dragolja potiče iz treće četvrtine XIII veka i pisan je na pergamentu srpskom redakcijom staroslovenskoga jezika — srpskoslovenskim jezikom. U njemu se nalazi zapis pisara prezvitera Vasilija, zvanog pop Dragolj, po kome je Zbornik i dobio naziv. Bivši vlasnik rukopisa P. Srećković našao je Zbornik 1875. godine u albanskom selu blizu Skadra i, po njegovim rečima, do tada ga je čuvalo 17 generacija u jednoj svešteničkoj porodici. Za Narodnu biblioteku od P. Srećkovića otkupilo ga je Ministarstvo Srbije 1902. godine. Za vreme Prvog svetskog rata nestao je sa većom grupom srpskih rukopisnih knjiga. Pronađen je 1969. godine u Nemačkoj i tada je otkupljen za Narodnu biblioteku Srbije.
Bratkov minej (bogoslužbena knjiga razdeljena prema mesecima u crkvenoj godini na dvanaest tomova od septembra do avgusta), 1234–1243. g., druga četvrtina XIII veka i prva polovina XIV veka. Ova rukopisna knjiga pisana je srpskom redakcijom staroslovenskoga jezika, uglavnom na pergamentu, ali sadrži i nekoliko listova papira. Prema zapisu jednog od pisara, prezvitera Bratka (po kome je i Minej dobio ime), najstariji deo pisan je u vreme kralja Vladislava (1234–1243). Po sadržini Bratkov minej jeste služabni minej za septembar, oktobar i novembar i praznični minej od decembra do avgusta.
pripremila dr Dragana Novakov
